جلوه‌ها و مصادیق حیا و عفاف در آیات و روایات

یک. عفت و حیا در نگاه

بی‌شک دروازه ورود به قلب، چشم است و به همین‌رو آلودگی آن، سرانجام دامن فرد را می‌آلاید. در روایات نیز بر این مهم تأکید رفته است: العین رائد الفتن. (تمیمی آمدی، ۱۳۶۶: ح ۶۶۷ )چشم، دل را به دنبال خود می‌کشد. العیون مصائد الشیطان. (همان: ح ۵۵۶۰)چشم‌ها قلاب شیطان است. من أطلق طرفه کثر أسفه. (همان: ح ۵۵۵۴)کسی که چشمش را آزاد بگذارد، حسرتش زیاد می‌شود. من غضّ طرفه أراح قلبه. (نوری، ۱۴۰۸: ۴ / ح ۱۶۶۸۳)کسی که چشم خود را مهار کند، دلش را آسوده ساخته است.

از همین‌رو در روایات بر حیای چشم تأکید بسیاری شده است: «فإن الله جعل الحیاء فی العینین.» (مجلسی، بی‌تا: ۷۳ / ۶۶۶) از سویی عفت که ثمره حیاست، یکی از انواع آن عفت در نگاه است که در قرآن بدان اشاره شده: قل للمؤمنین یغضوا من أبصارهم و یحفظوا فروجهم. (نور / ۳۰)و قل للمؤمنات یغضضن من ابصارهن. (نور / ۳۱)

بی‌تردید دلیل توصیه به «غض بصر»، هم به زنان و هم به مردان آن است که در لزوم عفت و پاک‌دامنی و ترک نگاه حرام بین زن و مرد تفاوتی نیست. (قرائتی، ۱۳۸۳: ۸ / ۱۷۵) البته در همین راستا و برای جلوگیری از هرگونه آلودگی، توصیه به زنان در سایر موارد ادامه می‌یابد که این خود بیانگر حساسیت جنس زن در این خصوص است.

شواهد تجربی نیز مؤید تأثیر نگاه در ازدیاد تحریک جنسی به‌ویژه در مردان است. مردان بالغ به محرک‌های بینایی شهوانی، حساسیت بیشتری دارند. این تفاوت از همان اوایل تحت‌تأثیر اندورژن‌ها شکل می‌گیرد. اصطلاح چشم‌چرانی که برای این ویژگیِ مردان به‌کار می‌آید، زاییده حساسیت مردان نسبت به محرک‌های بینایی شهوانی است. چون برد حس بینایی زیاد است، مردان به‌صورتی گسترده‌تر تحت‌تأثیر محرک‌های شهوانی قرار می‌گیرند و از این نظر فعال‌ترند.

اسلام چون از مفاسد چشم‌چرانی ـ این بیماری روانی ـ و تأثیر آن بر سلامت روان و ایمان انسان اطلاع داشته، به‌کلی آن را ممنوع کرده است. از طرفی چون مردان دراین‌باره حساس‌ترند، به زنان [نیز] دستور حجاب و پوشش کامل داده است. (مقیمی حاجی، ۱۳۸۰: ۱۳۷) به همین دلیل در اسلام، احکام پوشش، بیشتر برای زنان است تا مردان. آموزه‌های اسلام در موضوع‌هایی مانند کنترل نگاه، پرهیز از گفتگو‌های تحریک‌آمیز و دیگر عوامل تحریک جنسی در ارتباط با نامحرمان، اهمیت بسیاری دارد؛ به‌گونه‌ای‌که در برخی احادیث، این‌گونه ارتباط‌ها شعبه‌ای از زنا دانسته شده:

ما من أحد و هو یصیب حظاً من الزنا، فزنا العینین النظر و زنا الفم القبله و زنا الیدین اللمس، صدّق الفرج ذلک أو کذّب. (حر عاملی، بی‌تا، ۱۳۸۷: ح ۲۵۳۹۶)

یافته‌های پژوهشی نیز نشان می‌دهد که محرک‌های چشمی در انحرافات جنسی سهم بسزایی دارد؛ مانند تصاویر محرکی که از طریق اینترنت، فیلم‌های ویدئویی، سینمایی و تلویزیونی پخش می‌شود. (ضمیری، ۱۳۸۲: ۸۲)به‌واقع از همین روست که ثمرات بسیاری برای چشم‌پوشی ذکر شده است. برای مثال، امام صادق(ع) می‌فرماید: هیچ کس به‌اندازه چشم‌پوشی از نگاه [حرام]، سود نبرده است. همانا چشم از حرام پوشیده نمی‌شود، مگر آنکه قلب به مشاهده عظمت و جلال الهی توجه می‌یابد. (نوری، ۱۴۰۸: ح ۱۶۶۸۳)